Mity, wierzenia i przysłowia

Wśród mitów związanych z bocianem najważniejszy dotyczy jego pochodzenia. Zarówno w Polsce jak i w wielu innych krajach Europy wierzono, że bocian powstał z człowieka. Gdy płazy i gady nadmiernie się rozmnożyły na świecie Bóg zebrał je do worka, zawołał człowieka, kazał mu worek zanieść nad morze i zawartość wsypać do wody. Człowiek jednak nie potrafił opanować ciekawości, worek rozwiązał, a wtedy płazy i gady rozpełzły się po ziemi, zaś Bóg za karę zamienił nieposłusznego wysłannika w bociana, aby świat sprzątał. Stąd zapewne powiedzenie: Albom ja bocian, abym świat sprzątał. W micie tym znajdujemy pogłos wierzeń starożytnych Greków o Epimeteuszu, bracie Prometeusza, a mężu pierwszej na ziemi kobiety – Pandory. Została ona wyrzeźbiona przez Hefajstosa, ożywiona przez bogów i obdarzona przez nich puszką, której nie wolno było otwierać. Namówiła ona jednak męża do jej otwarcia i wydostały się z niej na świat wszystkie choroby i nieszczęścia.

Większość z nas każdego roku oczekuje pojawienia się oznak wiosny: pierwszych listków, kwiatów, śpiewających ptaków. W tym oczekiwaniu przyjemne są także wiosenne wróżby. Było ich kiedyś dużo, do dziś przetrwało niewiele, np. czy nas kukułka okuka gdy będziemy bez pieniędzy, lub jak będzie wyglądać pierwsze tej wiosny spotkanie z bocianami.  

Wróżba na podstawie obserwacji bociana jest nadal powszechna, nawet wśród mieszczuchów. Jeżeli pierwszego ptaka spostrzeżemy w powietrzu, to pewne, że tego roku w pracy będzie się nam wiodło i przyleci do nas szczęście, jeżeli będzie stał, na gnieździe lub łące, wtedy i pomyślność gdzieś się zatrzyma i do nas nie dotrze. Analogicznie dotyczy to młodych ludzi, po zobaczeniu lecącego ptaka panna wyleci z domu w tym roku lub kawaler przyleci, jeżeli ptak stał to kandydat na męża nie przyjdzie.

Innym powszechnym wierzeniem jest pewność, że tam gdzie się gnieździ bocian będzie się szczęśliwie działo, a w innej wersji jest to przekonanie, że bociany zakładają gniazda w gospodarstwach dobrych, uczciwych i porządnych ludzi. Oddaje to dobrze przysłowie „Szczęśliwy dom, gdzie boćki są”. Dodatkowo ptaki te ponoć zakładały gniazda tylko w tych miejscach, gdzie nigdy nie biją pioruny, tak więc był to dowód bezpieczeństwa rodzinnej zagrody.  Nic zatem dziwnego, że wielu gospodarzy dokładało starań, aby na ich strzesze, na ich domu zagnieździł się ten symbol szczęścia. Trochę się to dzisiaj zmieniło, ale pewne przekonania pozostają z nami długo.

Wróżono też z zachowania bocianów pogodę. Jeżeli latały wysoko miało to zwiastować wczesną wiosnę lub ładną pogodę, jeżeli nisko późną wiosnę i słotną lub opady deszczu. Także gdy ptaki w czasie wychowywania młodych znosiły do gniazda perz, nawóz lub inny materiał na wyściółkę miało być zapowiedzią nadchodzących deszczów. Inne wróżby związane były z wyrzucaniem przez bociany jaj lub piskląt i w pierwszym przypadku wskazywało to na urodzajny, dobry rok, a w drugim przeciwnie.

Jest zrozumiałe, że żyjący w pobliżu człowieka i lubiany bocian znalazł się w wielu przysłowiach, które dotyczą fenologii, czyli terminów (zwłaszcza przylotów), ale i biologii tego ptaka i odniesienia do różnych prac gospodarskich. Jest to dowód jak bardzo bocian był związany z życiem ludzi na wsi.

Bociek jest! Wiosny wiest (czyli staropolskie zwiastun).
Jak przylecą żurawie, bierz się do grochu prawie; jak przylecą bociany, pierwszy zagon zasiany. (żurawie przylatują już w lutym i często są mylone z bocianami)
Bocian na ogonie jaskółkę przynosi. (jaskółki zjawiają się u nas około 20 kwietnia)
Jak na Gertrudę (17.III) bociek na gnieździe siędzie, wiosna szybko przybędzie.
Gdy bocian na święty Józef (19.III) przybędzie, to śniegu już nie będzie.
Gdy na Józefa bociek siędzie, zimy więcej już nie będzie.
Na święty Józef  bocian na stodole, gburze szykuj sochę i jedź orać pole.
Jak na święty Józef  bociek przyleci, to na skrzydłach resztki śniegu przynosi.
Jak na świętego Józefa bociany przybędą, to choroby zbożom nic szkodzić nie będą.
Na Zwiastowanie (25.III) zlatują się bocianie.
Na Zwiastowanie przybywaj bocianie.
Na Zwiastowanie bocian na gnieździe stanie.
Na świętego Franciszka (2.IV) zielenią się łany i ze swego zimowiska wracają bociany.
W dzień Wojciecha (23.IV) świętego, ptaki przylatują jego.
Na święty Wojciech zniesie jajko bociek.
Na świętego Izydora (10.V) dla bociana pora.
Na Spasa (6.VIII) boćki do cieplic, a bąki do lasa.
Kiedy bocian u nas trwa po Bartłomieju (24.VIII) mnogi, tedy zima letka będzie, opał niedrogi.
Na Bartłomieja Apostoła bocian do drogi dzieci woła.
Jak bocian przyleci, możecie wyjść na dwór dzieci.
Boćki przyleciały – podwieczorki wróciły, boćki odleciały – podwieczorki zabrały.
Na jednej łące wół patrzy trawy, a bocian żaby.
I bocian wszystkich żab nie wyłowi.
Powiedziały jaskółki, że niedobre są spółki, powiedziały bociany, że niedobre są zmiany.
Wkradł się jak wróbel w bocianie gniazdo.

Przysłowia często oddają trafne spostrzeżenia i są mądrością ludu. Czerpałem je z różnych źródeł, wiele z nich występuje jeszcze w kilku wariantach, a niektóre są dzisiaj trudno zrozumiałe, bo któż np. pamięta że z przylotem bocianów zaczynały się prace polowe i wtedy służba i gospodarz jadali w polu podwieczorki.

Wyrazem sympatii i szacunku dla bociana jest umieszczanie go w nazwach miejscowości lub herbach. W Polsce 29 nazw miejscowości pochodzi od bociana, są więc: Bocian, Bocianek, Bociek, Boćki, Bocianicha, Bocianiec, Bocianka, Bocianowo itp. W Europie wiele miast i rodów nosiło herby z bocianami, w dawnej Polsce herb z bocianem miał  Busk koło Lwowa. Obecnie wiele gmin opracowuje swoje herby i warto aby choć jedna mogła się szczycić takim symbolem. 

(tekst Z. Jakubiec)

• Mity
• Medycyna i bocian
• Dlaczego bocian przynosił dzieci?
• Moje przygody z bocianami: Liczenie na Opolszczyźnie
• Moje przygody z bocianami: Jak chwytałem bociany w celu założenia radionadajników

• Busłowe Łapy
• Jak bociany uratowały mieszkańców Latowicza
• Projekt edukacyjny „Boci@n”
• Zlot Bocianolubów w Ustroniu
• Kult bociana białego w Niedzieliskach
• Bezmyślnie postrzelony bocian
• Rowerem wśród bocianich gniazd
• Losy bocianów
• Bocianie obozy w Dolinie Noteci
• Bocian w obiektywach Polskich Fotografów Przyrody
• Sprawy bocianie podczas zjazdu Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”
• Edukacja ekologiczna sposobem na ochronę bociana białego
• Największy bocian świata w księdze Guinnessa