Systematyka i krewni

Rodzinę bocianowatych Ciconiidae, Sundevall 1836, tworzy 5 rodzajów, obejmujących 19 gatunków ptaków żyjących na obu półkulach. Dzieli się ją na 3 podrodziny: dławigady, bociany i marabuty. Do podrodziny bocianów należą także kleszczaki i żabiru, które jako jedyne w tej rodzinie wykazują dymorfizm płciowy. Większość z nich to ptaki okazałe, o bardzo efektownym wyglądzie i upierzeniu, warto więc bliżej zapoznać się z krewnymi naszych bocianów.

Dławigad amerykański Mycteria americana (Linnaeus, 1758) Gatunek osiadły. Zasiedla lasy łęgowe i tereny bagienne w dolinach rzecznych, estuariach i strefie zalewów morskich. Gnieździ się kolonijnie, a największe zgrupowanie, w delcie Usumacinta liczy 8-10 tys. par. Gniazda na drzewach, nawet po 50 na jednym, często oblanych wodą. Pokarm stanowią głównie ryby, płazy, węże, a nawet młode aligatory. Żeruje gromadnie w płytkich zbiornikach wodnych, uderzeniami półotwartego dzioba przeszukując dno i lokalizując ofiary dotykiem. Populacja z Florydy gwałtownie zmniejsza swą liczebność w związku z osuszaniem i wycinaniem pierwotnych lasów zalewowych. W USA od 1984 na liście gatunków zagrożonych. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Dławigad malajski Mycteria cinerea (Raffles, 1822) Gatunek osiadły, lokalnie koczujący. Zasiedla wybrzeża morskie, ale stwierdzany w pobliżu wód nawet 50 km od brzegu. Gniazduje kolonijnie w zaroślach namorzynowych i na drzewach, głównie w porze suchej. Żeruje gromadnie posuwając się tyralierą w płytkiej wodzie i uderzeniami dzioba przeszukując dno. Pokarm stanowią ryby, w tym nawet duże (10-23 cm) skoczki mułowe, węże, żaby. Gatunek globalnie zagrożony. Drastyczny spadek liczebności w niektórych rejonach i niszczenie środowisk naturalnych skłoniły do organizowania międzynarodowego programu ochrony tego gatunku.

Dławigad afrykański Mycteria ibis (Linnaeus, 1766) Gatunek osiadły, lokalnie migrujący. Zasiedla bardzo różne środowiska: bagna, doliny rzek i zbiorników wodnych, pola ryżowe, laguny nadmorskie itp. Gnieździ się kolonijnie na drzewach lub skałach, niekiedy w obrębie osiedli ludzkich. Żeruje gromadnie, posuwając się tyralierą i przeszukując półotwartym dziobem dno zbiorników. Pokarm lokalizuje dotykiem, stanowią go głównie płazy, ryby i bezkręgowce wodne. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Dławigad indyjski Mycteria leucocephala (Pennant, 1769) Gatunek osiadły. Zasiedlane środowiska to płytkie zbiorniki wodne, w tym pola ryżowe i tereny podmokłe w dolinach rzek, okolicy jezior i wybrzeży morskich. Gnieździ się kolonijnie, niekiedy w miastach, zwykle 70-100 gniazd na kilku drzewach. Kolonie bywają wielogatunkowe, z kleszczakiem azjatyckim, czaplami, ibisami i kormoranami. Żeruje parami lub w małych grupach, przeszukując dziobem dno zbiorników, często macha skrzydłami w celu wypłoszenia zdobyczy. Pokarm składa się głównie z ryb, także z żab, gadów, skorupiaków (krabów) i owadów. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Kleszczak azjatycki Anastomus oscitans (Boddaert, 1783) Gatunek tylko lokalnie koczujący, w zależności od stanu wód. Zasiedla różne środowiska podmokłe z jeziorami, kanałami, rzekami, bagnami, a niekiedy błotniska i często pola ryżowe. Gnieździ się kolonijnie na drzewach, niekiedy w pobliżu osad ludzkich. Największa kolonia w 1989 r. liczyła 16.500 gniazd i znajdowała się przy świątyni buddyjskiej w Wat Phai Lom. Gniazda w dużym zagęszczeniu, najczęściej na dużych drzewach, bywają rabowane przez warany, ptaki krukowate i inne drapieżniki. Podstawowy pokarm to duże, licznie występujące ślimaki słodkowodne z rodzaju Pila, a także inne wodne zwierzęta: żaby, kraby i duże owady. Dziób o specyficznej budowie, z piłkowanymi krawędziami, umożliwia wykorzystywanie najliczniejszego pokarmu, który jest niedostępny dla innych zwierząt. Ślimaki wyciągane są z muszli poprzez wsunięcie dzioba, odcięcie mięśni mocujących ciało mięczaka ze skorupą i wyciągnięciu ofiary bez uszkadzania samej muszli. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Kleszczak afrykański Anastomus lamelligerus (Temminck, 1823) Dosyć regularnie wędruje poprzez równik, w związku z porą suchą i deszczową. Zasiedla tereny zalewowe, podmokłe i wilgotne, na śródlądziu i niekiedy na wybrzeżach morskich. Niekiedy spotykany na sawannach, pożarzyskach i zrębach leśnych. Gnieździ się kolonijnie w trzcinach lub na niskich drzewach. Podstawowy pokarm to duże, licznie występujące ślimaki słodkowodne z rodzaju Pila i Lanistes ovum oraz słodkowodne małże (Ampularia) i ślimaki lądowe Limicolaria martensiana, a także inne ofiary żaby, kraby, robaki, ryby i owady. Dziób specjalnie dostosowany do konsumpcji małży i ślimaków. Często przebywa w towarzystwie hipopotamów, a nawet jeździ na nich. Hipopotamy podczas pływania powodują falowanie wody, co odsłania błoto i dolne części roślin, gdzie łatwo znaleźć pokarm. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Bocian czarny Ciconia nigra (Linnaeus, 1758) Gatunek wędrowny. Zasiedla rozleglejsze kompleksy leśne, zwłaszcza obfitujące w podmokłe łąki, bagienka i zbiorniki wodne. Wykorzystuje też sąsiedztwo rzek i strumieni. Gnieździ się pojedynczo na drzewach, a jedna para może mieć kilka gniazd zajmowanych przemiennie. Żeruje głównie w wodzie, rzadziej na łąkach. Podstawowy pokarm stanowią ryby (na przykład piskorz, szczupak), ale także płazy, owady, skorupiaki. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Bocian białobrzuchy Ciconia abdimii (Lichtenstein, 1823) Regularnie wędruje poprzez równik, w związku z porą suchą i deszczową. Zasiedla tereny trawiaste, także tereny użytkowane rolniczo. Często w pobliżu wód, ale niekiedy nawet na obszarach półpustynnych. Gniazda na drzewach, często w obrębie osiedli ludzkich lub ich pobliżu, gdzie jest chroniony przez ludzi. Pokarm stanowią duże owady, zwłaszcza szarańcza wędrowna i gąsienice sówki Spodoptera exempta – szkodnika zbóż, a także pasikoniki, świerszcze i niekiedy owady wodne. Podczas pożarów sawanny gromadzi się w duże stada i żeruje tuż przed ścianą ognia. W innych sytuacjach żeruje pojedynczo. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Bocian białoszyi Ciconia episcopus (Boddaert, 1783) Gatunek w zazwyczaj osiadły. Zasiedla tereny w pobliżu wód i podmokłe, a więc doliny rzek, jezior, bagna, pola ryżowe, laguny nadmorskie, a nawet rafy koralowe, ale występuje także na sawannach i polach uprawnych. Gniazduje w rzadkich lasach i na zrębach leśnych. Pokarm stanowią bardzo liczne grupy drobnych zwierząt: ryby, żaby, ropuchy, węże, jaszczurki, duże owady, kraby, mięczaki, bezkręgowce morskie. Żeruje samotnie, okazjonalnie wykorzystuje pożary sawanny. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Bocian garbaty Ciconia stormi (Blasius, 1896) Gatunek bardzo mało poznany. Zasiedla słodkowodne środowiska: podmokłe, bagniste lasy, gęste lasy, zwłaszcza w dolinach rzecznych, a także muliste zbiorniki. Unika terenów otwartych. Gnieździ się pojedynczo na drzewach. Znaleziono do tej pory dwa gniazda. Widywano go żerującego pojedynczo w leśnych rzekach, jeziorkach i oczkach wodnych. Pokarm stanowią zapewne ryby i inne drobne kręgowce i bezkręgowce występujące w tym środowisku. Stopień zagrożenia nieokreślony, ale jako jeden z najrzadziej spotykanych bocianów, może być zaliczony do gatunków zagrożonych globalnie.

Bocian sinodzioby Ciconia maguari (Gmelin, 1789) Gatunek lokalnie migrujący, niekiedy przelatujący nad Andami, ale wędrówki mało poznane. Zasiedla różnorodne środowiska wilgotne i podmokłe, bagna, pampasy z oczkami wodnymi, tereny zalewowe w dolinach rzecznych, pola ryżowe i wybrzeża morskie. Gnieździ się na drzewach lub w trzcinach, w małych koloniach – do kilkunastu par. Żeruje pojedynczo lub częściej w małych grupach, w płytkiej wodzie lub w roślinności wodnej. Pokarm żaby, kijanki, ryby – zwłaszcza węgorze, drobne gryzonie, węże, kraby i owady wodne. Gatunek nie zagrożony globalnie, choć lokalnie obserwuje się drastyczne spadki liczebności.

Bocian biały Ciconia ciconia (Linnaeus, 1758) Gatunek migrujący. Zasiedla różnorodne tereny otwarte, obszary łąk, pola uprawne, niekiedy suche półpustynne pastwiska. Od kilkuset lat zsynantropizowany, gnieździ się najczęściej pojedynczo w osiedlach ludzkich, ale w rejonach braku miejsc na gniazda lub szczególnie zasobnych w pokarm gniazduje w skupiskach do 100 par. Gniazda na drzewach, budynkach lub innych wysokich konstrukcjach człowieka. Pokarm drobne kręgowce lądowe i wodne oraz owady i inne bezkręgowce. Zazwyczaj żeruje pojedynczo na wilgotnych łąkach i polach. Chętnie wykorzystuje prace polowe, odsłaniające potencjalny pokarm i w takich miejscach gromadzi się do kilkudziesięciu ptaków. W niektórych rejonach żeruje na wysypiskach śmieci. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Bocian czarnodzioby Ciconia boyciana (Swinhoe, 1873) Gatunek migrujący. Zasiedla bagna z kępami drzew, wilgotne łąki i doliny rzeczne w terenach leśnych. W Japonii także tereny użytkowane ekstensywnie i pola ryżowe. Gnieździ się pojedynczo lub w małych zgrupowaniach. Gniazda na drzewach, często na drzewach suchych, wyjątkowo na budynkach. Żeruje pojedynczo. Ofiary na lądzie lokalizuje wzrokiem, natomiast w wodzie dotykiem. Pokarm różnorodny, zwłaszcza ryby – piskorz, karaś, owady – szarańczaki i chrząszcze, płazy, drobne ssaki, ślimaki i dżdżownice. Gatunek globalnie zagrożony.

Żabiru czerwononogi Ephippiorhynchus asiaticus (Latham 1790) Przeważnie osiadły, choć koczuje w poszukiwaniu pokarmu. Zasiedla mało zmienione środowiska wilgotne, a więc bagna, rzeki, jeziora, laguny, tereny zalewowe, ale także środowiska nadmorskie jak: zarośla namorzynowe, namuliska, plaże i solniska. Gnieździ się pojedynczo, zwykle na szczytach dużych drzew. Żeruje najczęściej pojedynczo. W płytkiej wodzie próbuje zamaszystymi ruchami dzioba zlokalizować ofiary, natomiast w czystej wodzie stojącej energicznie podskakuje wypłaszając ofiary. Pokarm stanowią głównie ryby, w tym węgorze, a także żaby, węże, żółwie, kraby, krewetki, mięczaki, chrząszcze i stawonogi. Gatunek nie zagrożony globalnie, jednak tylko w Australii i Nowej Gwinei stan populacji jest dobry, w Azji liczebność drastycznie spada, co jest związane z osuszaniem terenów podmokłych.

Żabiru afrykański Ephippiorhynchus senegalensis (Shaw, 1800) Zasadniczo osiadły, jednak koczuje w zależności od zmieniających się warunków pokarmowych. Zasiedla różnorodne rozległe środowiska wilgotne i podmokłe, jak: bagna, wilgotne łąki, obrzeża dolin dużych i małych rzek, jezior. Unika lasów. Gnieździ się pojedynczo, zwykle na szczytach dużych pojedynczych drzew, niekiedy na klifach. Żeruje najczęściej pojedynczo, ale niekiedy, przy obfitości pokarmu w grupach. W roślinności uderzeniami dzioba wypłasza ofiary, a w wodzie wykrywa ofiary dotykiem, podobnie jak robią to dławigady. Pokarm stanowią głównie ryby, nawet duże, o masie do 0,5 kg, kraby, krewetki, żaby, gady i drobne ssaki, a także mięczaki i duże owady. Gatunek nie zagrożony globalnie.

Żabiru amerykański Ephippiorhynchus mycteria (Lichtenstein, 1819) Poza sezonem lęgowym małe grupy koczują, niekiedy przelatują nad Andami. Zasiedla rozległe obszary bagienne, obszary uprawiane ze stawami i polami ryżowymi, doliny większych rzek i jezior, tereny zalewowe i estuaria rzeczne. Zazwyczaj gnieździ się pojedynczo, rzadziej w niewielkich zgrupowaniach, także z innymi bocianowatymi. Typowe umieszczenie gniazda to korona wysokiej palmy Copernicia tectorum lub wysokie namorzyny. Żeruje na lądzie i w wodzie, starając się wypłaszać ofiary, które lokalizuje dotykiem, wzrokiem lub na oba sposoby. Pokarm to ryby, żaby, węże, owady, młode kajmany i żółwie. Duże ofiary rozczłonkowuje. Małe kajmany chwyta kiedy odzywają się zaniepokojone i w razie potrzeby uderza o kłody. W sezonie suchym w diecie dominują ryby, w porze deszczowej wagowo ryby – zwłaszcza węgorze, ale ilościowo płazy, kraby i owady wodne. Gatunek nie zagrożony globalnie. W południowej części USA odnotowuje się drastyczny spadek liczebności i wycofanie się z wielu poprzednio zasiedlanych terenów, od Teksasu do Alabamy.

Marabut jawajski Leptoptilos javanicus (Horsfield, 1821) W Indiach osiadły, na wyspach Archipelagu Malajskiego wędrowny. Zasiedla namorzyny, bagniska, nadbrzeżne bagna i zalewowe łąki, jeziora, pola ryżowe i nie zbliża się do osiedli ludzkich. Gnieździ się kolonijnie na drzewach, niekiedy w towarzystwie dławigadów malajskich i marabutów indyjskich. Żeruje pojedynczo. W namuliskach chodząc wypłasza zdobycz, na zalewiskach żeruje chętnie na granicy wody i lądu. Pokarm stanowią ryby, zwłaszcza skoczki mułowe, a także żaby, gady, skorupiaki, szczury i padlina. Gatunek globalnie narażony, w skutek niszczenia środowisk, bezpośrednich prześladowań i innych zagrożeń.

Marabut indyjski Leptoptilos dubius (Gmelin 1789) Gatunek koczujący, lokalnie migrujący. Zasiedla bagna, jeziora, pola ryżowe, prześwietlone lasy, a w terenach suchych rozległe łąki i pola. Często na wysypiskach śmieci i składowiskach padliny na brzegach miast. Niegdyś częsty na dachach i ulicach Kalkuty. Gnieździ się w pobliżu człowieka i niedaleko od terenów wilgotnych. Niegdyś gnieździł się w bardzo dużych, liczących tysiące par, mieszanych koloniach. Obecnie największa kolonia liczy 31 gniazd. Gniazdo duże, na drzewie. Żeruje pojedynczo, ale często w porze suchej gromadzi się razem z innymi padlinożercami. Pokarm to padlina, duże ryby, a także żaby, węże, owady i skorupiaki. Gatunek globalnie zagrożony. Wykazuje katastrofalny spadek liczebności, bliski wymarciu. Pomimo to nadal są wycinane drzewa z gniazdami.

Marabut afrykański Leptoptilos crumeniferus (Lesson, 1831) Gatunek osiadły, zwłaszcza w terenach zurbanizowanych. Zasiedla suche sawanny, łąki, doliny rzeczne i okolice jezior i wysychających zbiorników, rzadziej spotykany w lasach i na pustyniach. Kolonie od kilkudziesięciu do kilkuset par, niekiedy mieszane. Gniazdo zazwyczaj na drzewie, czasem na klifach, niekiedy w środku miast. Żeruje w wodzie, gdzie ryby łapie półotwartym dziobem. Na sawannach przy padlinie często towarzyszy hienom i sępom. Dziób nie jest specjalnie dostosowany do rozrywania padliny, dlatego wykorzystuje resztki po sępach lub chwyta odpadające kęsy. Pokarm to padlina, resztki z gospodarstw człowieka, a także ryby, termity, szarańcza, żaby, jaszczurki, szczury, myszy, węże i ptaki, w tym młode i dorosłe flamingi. Gatunek nie zagrożony globalnie.

(tekst Z. Jakubiec)

• Optymistyczny trend
• Czy ochrona pomoże?
• Metryka naszych bohaterów
• Systematyka i krewni
• Zagrożenie bocianów na świecie.

• Aktywna ochrona bociana czarnego w Południowej Wielkopolsce